Kanser Tedavisinde Akıllı İlaçlar

21.03.2024

KANSER TEDAVİSİNDE KULLANILAN AKILLI İLAÇLAR

Akıllı ilaç tedavisi kanser hücresi üzerindeki belirli molekülleri hedef alarak çalışan ilaçları ifade eder. Bu yöntem, geleneksel ilaçlara göre daha az yan etkiye sahip olabilir çünkü sağlıklı hücrelere zarar verme ihtimali daha düşüktür. Akıllı kanser ilaçları kanser hücrelerinin büyümesini ve yayılmasını destekleyen belirli proteinleri veya genetik mutasyonları hedef alır ve kanser hücrelerini öldürerek veya büyümelerini durdurarak etki eder. Akıllı ilaç tedavisi aynı zamanda hastanın genetik yapısına veya hastalığın özelliklerine göre kişiselleştirilebilir bu da tedavinin etkinliğini artırabilir.Bu tedavi yöntemi, özellikle kanser araştırmalarında önemli bir yere sahiptir ve son yıllarda giderek daha fazla kanser türünde kullanılmaya başlanmıştır. Akıllı ilaçların geliştirilmesi, hastalıkların daha etkili ve hedef odaklı tedavi edilmesine olanak sağlamaktadır.

Resim 1. Günümüzde kanser tedavileri giderek moleküler düzeye inmektedir ve kanser tedavisinde akıllı ilaçların sayısı her geçen gün artmaktadır.

AKILLI İLAÇLAR HANGİ RESEPTÖRLERİ HEDEF ALIR?

Kanser tedavisinde kullanılan akıllı ilaçlar, genellikle kanser hücrelerinin büyümesini ve yayılmasını kontrol eden spesifik reseptörleri veya yolaklarda görev alan proteinleri hedef alır. İşte bazı önemli örnekler:

HER2 Reseptörleri: Human Epidermal Growth Factor Receptor 2 (HER2) reseptörünü hedef alan ilaçlar, özellikle HER2-pozitif meme kanseri olmak üzere diğer bazı kanser türlerinde kullanılan hedefe yönelik tedavilerdir. Bu ilaçlar kanser hücrelerinin büyümesini ve yayılmasını engellemek için HER2 proteinine bağlanır ve onun aktivitesini engeller. HER2 reseptörünü hedef alan bazı önemli ilaçlar şunlardır:

• Trastuzumab: Meme kanserinin yanı sıra bazı mide kanserleri de dahil olmak üzere HER2-pozitif kanserlerin tedavisinde kullanılır.

• Pertuzumab: Genellikle trastuzumab ile birlikte kullanılarak, HER2-pozitif meme kanserinin tedavisinde etkilidir.

• Ado-trastuzumab emtansine: Trastuzumab'a bir kemoterapi ilacının eklenmesiyle oluşturulan bu ilaç, özellikle HER2-pozitif meme kanserinin sonraki tedavi basamaklarında kullanılır.

• Lapatinib: HER2-pozitif meme kanserlerinde, genellikle trastuzumaba dirençli durumlarda tek başına veya onunla birlikte kullanılır.

• Neratinib: Erken evre HER2-pozitif meme kanserinde, özellikle trastuzumab tedavisi sonrasında kullanılabilir.

• Tucatinib: İleri evre veya metastatik HER2-pozitif meme kanseri tedavisinde, diğer HER2 hedefli tedavilere direnç gelişen hastalarda kullanılır.

EGFR (Epidermal Growth Factor Receptor): EGFR reseptörünü hedef alan ilaçlar, özellikle bazı akciğer kanserleri ve kolorektal kanserlerde kullanılan hedefe yönelik tedavilerdir. EGFR reseptörünün mutasyonları kanser hücrelerinin büyümesine ve yayılmasına yol açabilir. EGFR'yi hedef alan ilaçlar bu reseptörün sinyal yolaklarını bloke ederek kanser hücrelerinin büyümesini engeller. EGFR reseptörünü hedef alan bazı önemli ilaçlar şunlardır:

• Erlotinib, Gefitinib, Afatinib : EGFR mutasyonu pozitif olan akciğer kanserlerinde kullanılır.

• Osimertinib: EGFR T790M mutasyonu pozitif ileri evre akciğer kanserlerinde etkilidir. Bu ilaç daha önce kullanılan EGFR inhibitörlerine direnç gelişen hastalarda da kullanılabilir.

• Setuksimab: Özellikle kolorektal kanserlerde ve baş-boyun kanserlerinde kullanılır. Bu ilaç EGFR'nin dış yüzeyine bağlanarak onun aktivitesini bloke eder.

• Panitumumab: Metastatik kolorektal kanserlerde, özellikle RAS gen mutasyonu olmayan (wild-type) hastalarda kullanılır.

ALK (Anaplastic Lymphoma Kinase): ALK reseptörünü hedef alan ilaçlar özellikle ALK gen mutasyonu veya yeniden düzenlenmesi taşıyan bazı akciğer kanserleri gibi kanser türlerinde kullanılır. ALK pozitif kanserler bu genin anormal fonksiyonu nedeniyle büyür ve yayılır. ALK inhibitörleri, bu aktiviteyi bloke ederek kanser hücrelerinin büyümesini durdurur veya yavaşlatır. ALK reseptörünü hedef alan bazı önemli ilaçlar şunlardır:

• Krizotinib: ALK pozitif ileri evre akciğer kanserlerinde kullanılır.

• Seritinib: Krizotinibe dirençli veya ona tolerans gösteremeyen hastalarda kullanılır.

• Alektinib: Hem krizotinibe dirençli hem de daha önce tedavi almamış ALK pozitif akciğer kanseri hastalarında etkilidir.

• Brigatinib: Krizotinib sonrası gelişen dirence karşı etkili olan başka bir ALK inhibitörüdür.

• Lorlatinib: Diğer ALK inhibitörlerine direnç gelişmiş durumlar için kullanılan daha yeni bir ilaçtır.

VEGF (Vascular Endothelial Growth Factor): VEGF reseptörünü hedef alan ilaçlar, özellikle kanser tedavisinde tümörlerin kan damarı oluşumunu (angiogenez) engelleyerek kullanılır. VEGF yolunun inhibisyonu, tümörün beslenmesini ve büyümesini kısıtlar ve bu şekilde kanserin ilerlemesini yavaşlatır veya durdurabilir. VEGF reseptörünü hedef alan bazı önemli ilaçlar şunlardır:

• Bevasizumab: Çeşitli kanser türlerinde, özellikle kolorektal, akciğer, göğüs ve böbrek hücreli kanserlerde kullanılır.

• Aflibercept: Metastatik kolorektal kanser tedavisinde ve bazı göz hastalıklarında kullanılır.

• Sorafenib: Böbrek hücreli karsinom ve hepatoselüler karsinom (karaciğer kanseri) tedavisinde kullanılır. VEGF dışında birkaç farklı hedefi daha vardır.

• Sunitinib: Böbrek hücreli karsinom ve gastrointestinal stromal tümörler (GİST) gibi kanser türlerinde kullanılır.

• Pazopanib: Böbrek hücreli karsinom ve yumuşak doku sarkomlarında kullanılır.

BRAF Mutasyonları: BRAF genindeki mutasyonlar, özellikle melanom ve bazı diğer kanser türlerinde önemli bir rol oynar. BRAF mutasyonunu hedef alan ilaçlar, bu mutasyonun neden olduğu proteinin anormal aktivitesini bloke ederek kanser hücrelerinin büyümesini ve yayılmasını durdurmaya çalışır. BRAF mutasyonunu hedef alan başlıca ilaçlar şunlardır:

• Vemurafenib: Genellikle BRAF V600E mutasyonu pozitif melanom tedavisinde kullanılır.

• Dabrafenib: Vemurafenib'e benzer şekilde, BRAF V600E mutasyonu pozitif melanom tedavisinde etkilidir.

• Encorafenib: Yine BRAF V600E veya V600K mutasyonu pozitif melanom tedavisinde kullanılan bir başka seçenektir.

MEK (Mitogen-Activated Protein Kinase Kinase) inhibitörleri: özellikle BRAF mutasyonuna sahip kanserlerde kullanılır ve genellikle BRAF inhibitörleriyle birlikte verilir. MEK inhibitörleri kanser hücrelerinin büyümesini ve yayılmasını kontrol eden MEK enzimini hedef alır. Bu ilaçlar özellikle melanom ve bazı diğer kanser türlerinin tedavisinde etkili olabilir. MEK inhibitörleri arasında en yaygın kullanılanlar şunlardır:

• Trametinib: Özellikle BRAF V600E veya V600K mutasyonu pozitif ileri evre melanom tedavisinde kullanılır. Genellikle dabrafenib gibi bir BRAF inhibitörü ile kombinasyon halinde kullanılır.

• Kobimetinib: Yine BRAF V600 mutasyonu pozitif melanom tedavisinde kullanılır ve çoğunlukla vemurafenib ile birlikte verilir.

• Binimetinib: BRAF V600 mutasyonlu melanom tedavisinde kullanılır ve genellikle enkorafenib ile kombinasyon halinde tercih edilir.

MEK inhibitörlerinin kullanımı kanserin moleküler özelliklerine, hastanın genel sağlık durumuna ve daha önce aldığı tedavilere bağlıdır. Bu ilaçların kullanımı sırasında hastaların yan etkileri ve tedaviye yanıtlarının yakından izlenmesi önemlidir. Tedavi planı her hastanın özel durumuna göre bir hekim tarafından belirlenmelidir.

PD-1/PD-L1 (Programmed Death 1/Programmed Death-Ligand 1): PD-1 ve PD-L1 reseptörlerini hedef alan ilaçlar, immünoterapi sınıfına ait ilaçlardır. Bu ilaçlar, kanser hücrelerinin bağışıklık sistemini engelleyerek kendilerini "gizlemesini" önler ve böylece bağışıklık sisteminin kanser hücrelerini tanımasına ve yok etmesine yardımcı olur. PD-1 ve PD-L1 inhibitörleri, çeşitli kanser türlerinde etkili olabilmektedir. PD-1 ve PD-L1'i hedef alan önemli ilaçlar şunlardır:

• Nivolumab: PD-1 inhibitörüdür ve melanom, akciğer kanseri, böbrek hücreli karsinom, baş ve boyun kanserleri, Hodgkin lenfoma ve bazı diğer kanser türlerinde kullanılır.

• Pembrolizumab: PD-1 inhibitörüdür ve melanom, küçük hücreli dışı akciğer kanseri, baş ve boyun skuamöz hücreli karsinomu, Hodgkin lenfoma, ürotelyal karsinom ve bazı diğer kanser türlerinde kullanılır.

• Atezolizumab: PD-L1 inhibitörüdür ve ürotelyal karsinom (mesane kanseri) ve non-küçük hücreli akciğer kanserinde kullanılır.

• Durvalumab: PD-L1 inhibitörüdür ve özellikle küçük hücreli dışı akciğer kanseri ve mesane kanserinde kullanılır.

• Cemiplimab: PD-1 inhibitörüdür ve metastatik veya lokal ileri evre kesikli hücreli cilt kanseri tedavisinde kullanılır.

Bu ilaçlar kanser tedavisinde önemli bir rol oynar ve kişiselleştirilmiş tıbbın bir parçası olarak, hastanın spesifik genetik yapısına ve kanserinin özelliklerine göre seçilebilir. Yine de, bu ilaçların kullanımı ve seçimi, her hastanın durumuna ve kanserinin özelliklerine göre bir sağlık profesyoneli tarafından değerlendirilmelidir.

Resim 2. Akıllı ilaçlar kanser hücre büyümesi ve çoğalmasında görevli molekülleri hedef alırlar.

AVANTAJLARI NELERDİR ?

Kanserde akıllı ilaç tedavisinin birçok faydası bulunmaktadır. Bu tedavi yaklaşımı, geleneksel kemoterapi yöntemlerine göre bazı önemli avantajlar sunar:

Hedefe Yönelik Tedavi: Akıllı ilaçlar, kanser hücrelerinde bulunan spesifik hedefleri (reseptörler, genetik mutasyonlar vb.) tanır ve bu hedeflere yönelik olarak çalışır. Bu durum tedavinin sadece kanser hücrelerini etkilemesine ve sağlıklı hücrelere minimum zarar vermesine olanak tanır.

Daha Az Yan Etki: Geleneksel kemoterapinin aksine, akıllı ilaçlar sağlıklı hücrelere daha az zarar verdiği için yan etkiler genellikle daha azdır. Bu hastaların tedavi süresince daha iyi bir yaşam kalitesine sahip olmalarını sağlayabilir.

Kişiselleştirilmiş Tedavi: Akıllı ilaç tedavisi, hastanın genetik yapısına ve kanserinin özelliklerine göre kişiselleştirilebilir. Bu durum tedavinin etkinliğini artırır ve her hastaya en uygun tedavi yönteminin belirlenmesine yardımcı olur.

Direnç Gelişiminin Azalması: Kanser hücreleri zamanla geleneksel kemoterapiye direnç geliştirebilir. Akıllı ilaçlar daha spesifik hedefler üzerinde çalıştığı için, bu direnç gelişiminin önüne geçebilir veya direncin etkisini azaltabilir.

Hastalığın Kontrolü ve İyileşme Oranlarının Artması: Akıllı ilaçlar, kanser hücrelerinin büyümesini ve yayılmasını daha etkili bir şekilde kontrol edebilir. Bu, bazı durumlarda hastalığın ilerlemesini yavaşlatır veya durdurur ve iyileşme oranlarını artırabilir.

Kombine Tedavi Olanakları: Akıllı ilaçlar diğer tedavi yöntemleriyle (radyasyon, cerrahi, diğer ilaç tedavileri) birlikte kullanılabilir, bu da tedavinin genel etkinliğini artırabilir.

Bu avantajlara rağmen, akıllı ilaç tedavisinin etkinliği, kanserin türüne, evresine ve hastanın genel sağlık durumuna bağlı olarak değişebilir. Bu nedenle, her hastanın tedavi seçenekleri bir onkolog tarafından değerlendirilmelidir.

Resim 3. Akıllı kanser tedavileri nükleer tıp gibi farklı kanser tedavi branşlarda da geliştirilmektedir.

HANGİ KANSERLERDE KULLANILIR ?

Kanserde akıllı ilaçlar çeşitli kanser türlerinde kullanılmaktadır. Bu ilaçların kullanıldığı bazı yaygın kanser türleri şunlardır:

Meme Kanseri: Özellikle HER2-pozitif meme kanseri, akıllı ilaçların hedef aldığı önemli bir kanser türüdür. Trastuzumab ve pertuzumab gibi ilaçlar bu türde kullanılır.

Akciğer Kanseri: Özellikle EGFR mutasyonu pozitif veya ALK pozitif akciğer kanserlerinde akıllı ilaçlar etkilidir. Erlotinib, gefitinib ve krizotinib bu kanser türünde kullanılan ilaçlardandır.

Kolorektal Kanser: EGFR hedefleyen ilaçlar (örneğin setuksimab ve panitumumab) ve VEGF inhibitörleri (örneğin bevasizumab), kolorektal kanserde kullanılır.

Melanom: BRAF veya MEK inhibitörleri melanom tedavisinde kullanılır. Vemurafenib ve dabrafenib gibi ilaçlar, BRAF mutasyonu pozitif melanom hastalarında etkilidir.

Lenfoma ve Lösemi: Bazı akıllı ilaçlar, özellikle kronik miyeloid lösemi (KML) ve bazı lenfoma türlerinde etkilidir. İmatinib KML tedavisinde kullanılırken, rituksimab bazı lenfoma türlerinde kullanılır.

Prostat Kanseri: Hormon reseptörlerini hedefleyen ilaçlar, özellikle ileri evre veya metastatik prostat kanserinin tedavisinde kullanılır.

Pankreas Kanseri: Pankreas kanseri tedavisinde bazı hedefe yönelik terapiler kullanılmaya başlanmıştır, ancak bu alanda hala araştırmalar devam etmektedir.

Karaciğer Kanseri: Sorafenib karaciğer kanserinin tedavisinde kullanılan bir akıllı ilaçtır.

Böbrek Kanseri: Böbrek hücreli kanserde, VEGF ve mTOR yolaklarını hedefleyen ilaçlar (sunitinib, pazopanib) kullanılır.

Baş ve Boyun Kanserleri: Bu kanser türünde de EGFR inhibitörleri etkili olabilir.

Akıllı ilaçların kullanımı ve seçimi hastanın genetik ve moleküler profillemesine, kanserin evresine ve diğer sağlık koşullarına bağlıdır. Kanser tedavisinde akıllı ilaçların kullanımı, son yıllarda önemli bir gelişme olmuştur ve bu yaklaşım, tedavi stratejilerini önemli ölçüde değiştirmiştir. Akıllı ilaçlar kanser hücrelerini hedef alarak çalışır ve bu hücrelerin belirli moleküler yapılarına veya genetik anomalilerine yönelik tedavi sağlar. Bu ilaçlar, kanser hücrelerinin büyümesini ve yayılmasını engelleyen spesifik reseptörleri veya genetik mutasyonları hedef alır. Akıllı ilaçlar, geleneksel kemoterapiden farklı olarak, sağlıklı hücrelere daha az zarar verme potansiyeline sahiptir, bu da yan etkilerin azaltılmasına ve hastaların yaşam kalitesinin artırılmasına katkıda bulunur. Bununla birlikte bu ilaçların kullanımı, kanserin türüne, evresine ve hastanın genel sağlık durumuna göre özelleştirilmiş bir yaklaşım gerektirir. Tedavinin etkinliğini maksimize etmek ve yan etkileri minimize etmek için, hastaların durumu ve tedaviye yanıtları, bir sağlık profesyoneli tarafından yakından izlenmelidir.