Hedefe Yönelik Tedaviler (Akıllı İlaç)

21.03.2024

KANSERDE TEDAVİSİNDE AKILLI İLAÇLAR

Hedefe yönelik tedaviler kanser tedavisinde son yıllarda ön plana çıkan ve kanser hücrelerinin özgün biyolojik özelliklerine yönelik geliştirilen ilaçlardır. Bu tedaviler, kanser hücrelerinde bulunan ve kanserin büyümesinde ve yayılmasında rol oynayan spesifik moleküler hedeflere saldırır. Genetik mutasyonlar, hücre yüzeyindeki proteinler veya hücre içi sinyal yolları gibi hedefler üzerinde etki ederek, kanser hücrelerini öldürür ya da büyümelerini durdurur. Hedefe yönelik tedavilerin en büyük avantajlarından biri normal hücrelere göre kanser hücrelerini daha seçici olarak hedef alması ve bu nedenle geleneksel kemoterapilere kıyasla daha az yan etkiye neden olmasıdır. Bu tedaviler genetik testler ve moleküler tanı yöntemleri kullanılarak belirlenen hastalara özgü kanser profillerine dayanarak kişiselleştirilebilir. Özellikle bazı meme kanseri, akciğer kanseri ve melanom gibi kanser türlerinde etkili olan hedefe yönelik tedaviler, kanser tedavisindeki yenilikçi yaklaşımlar arasında yer almakta ve tedavi başarı oranlarını artırmakta önemli bir rol oynamaktadır. Bu tedaviler kanser biyolojisi ve tedavisi alanındaki sürekli araştırmalar sayesinde sürekli olarak geliştirilmekte ve genişlemektedir.

Resim 1. Kanser tedavisinde kullanılan hedefe yönelik ilaçlar akıllı ilaçlar olarak bilinmektedir.

HEDEF ALINAN MOLEKÜLLER NELERDİR ?

Kanser tedavisinde hedef olarak kullanılan yapılar, kanser hücrelerinin özgül biyolojik özelliklerine dayanır ve bu yapılar, hedefe yönelik tedavilerin geliştirilmesinde kritik öneme sahiptir. Bu hedef yapılar şunlardır:

Hücre Yüzeyi Reseptörleri: Bazı kanser hücreleri, hücre yüzeyinde yüksek sayıda belirli reseptörlere sahip olabilir. Bu reseptörler hücrenin büyümesini ve bölünmesini teşvik eden sinyalleri alır. Örneğin, HER2 pozitif meme kanseri, HER2 reseptorün aşırı ifadesi ile karakterize edilir ve bu kanser türü için geliştirilen hedefe yönelik ilaçlar mevcuttur.

Genetik Mutasyonlar: Kanser hücrelerindeki belirli genetik mutasyonlar, hedefe yönelik tedavi geliştirilmesinde kritik rol oynar. Örneğin bazı akciğer kanserlerinde EGFR veya ALK gen mutasyonları bulunur ve bu mutasyonları hedef alan tedaviler geliştirilmiştir.

Sinyal İletim Yolları: Kanser hücreleri hücre büyümesi ve hayatta kalma için gerekli olan sinyal iletim yollarına bağımlıdır. Bu yollar kanser hücrelerinin kontrolsüz büyümesini teşvik edebilir. BCR-ABL, RAF/MEK/ERK ve PI3K/AKT/mTOR gibi sinyal yolları, çeşitli kanser türlerinde hedef olarak kullanılmaktadır.

Tümör Mikroçevresi: Kanser hücrelerinin büyümesini destekleyen ve bağışıklık sistemini baskılayan tümör mikroçevresi, hedefe yönelik tedavilerin geliştirilmesinde yeni bir alan oluşturmaktadır. Örneğin tümör mikroçevresindeki bağışıklık kontrol noktaları, immünoterapide hedef olarak kullanılır.

Anjiyogenez: Tümörlerin büyümesi ve metastaz yapabilmesi için kan damarlarının oluşumu (anjiyogenez) gereklidir. Anjiyogenez sürecini hedef alan ilaçlar, tümörün beslenmesini ve büyümesini engellemeyi amaçlar.

Apoptozis (Programlanmış Hücre Ölümü) Yolları: Bazı kanser hücreleri, apoptozisi engelleyen mekanizmalar geliştirir. Apoptozis yolaklarını hedef alan tedaviler, kanser hücrelerinin ölümünü teşvik ederek çalışır.

Hormon Reseptörleri: Özellikle meme ve prostat kanserlerinde, hormon reseptörleri önemli bir hedef oluşturur. Östrojen ve androjen reseptorlerini hedef alan ilaçlar, bu tür kanserlerin tedavisinde kullanılır.

Bu hedef yapılar kanser tedavisinde bireyselleştirilmiş yaklaşımların geliştirilmesine olanak tanır ve tedavi seçeneklerinin genişletilmesine katkıda bulunur. Bu tedaviler genellikle daha spesifik etki mekanizmalarına sahip olduğu için, geleneksel kemoterapiye kıyasla daha az yan etki ile ilişkilendirilir.

Resim 2. Akıllı ilaçlar hücre bölünmesi ve çoğalmasında görevli molekülleri hedef alarak etki ederler.

HEDEFE YÖNELİK İLAÇLAR

Kanser tedavisinde kullanılan hedefe yönelik ilaç grupları şunlardır:

Monoklonal Antikorlar: Özel kanser hücrelerine veya onların büyümesini destekleyen proteinlere bağlanır.Kanser tedavisinde kullanılan bazı yaygın monoklonal antikorlar şunlardır:

Trastuzumab: HER2-pozitif meme kanseri ve mide kanseri tedavisinde kullanılır.

Rituksimab: Non-Hodgkin lenfoma ve kronik lenfositik lösemi tedavisinde kullanılır.

Setuksimab: Baş ve boyun kanserleri ile metastatik kolorektal kanser tedavisinde kullanılır.

Bevasizumab: Kolorektal kanser, akciğer kanseri ve glioblastoma gibi çeşitli kanser türlerinde kullanılır.

Tirozin Kinaz İnhibitörleri: Hücre büyümesinde rol oynayan tirosin kinaz enzimlerini bloke eder. Tirozin kinaz inhibitörleri, kanser tedavisinde kullanılan önemli ilaçlardandır ve genellikle kanser hücrelerinin büyüme sinyallerini bloke ederler. Bu ilaçların bazı örnekleri

Imatinib: Kronik miyeloid lösemi (KML) ve gastrointestinal stromal tümörler (GİST) tedavisinde kullanılır.

Erlotinib: Bazı akciğer kanserleri ve pankreas kanseri tedavisinde etkilidir.

Gefitinib: Küçük hücreli dışı akciğer kanserinde kullanılır.

Sorafenib: Böbrek ve karaciğer kanserleri tedavisinde kullanılır.

Sunitinib : Böbrek kanseri ve GİST tedavisinde etkili olabilir.

Angiogenesis İnhibitörleri: Tümörlerin kan damarlarını oluşturmasını engeller. Angiogenesis inhibitörleri kanser tedavisinde kullanılan ve tümörlerin kan damarlarını oluşturmasını engelleyen ilaçlardır. Bazı örnekleri şunlardır:

Bevasizumab: Kolorektal, akciğer, beyin ve diğer kanser türlerinde kullanılır.

Sunitinib: Böbrek hücreli kanseri ve gastrointestinal stromal tümör tedavisinde etkilidir.

Sorafenib: Karaciğer ve böbrek kanserlerinde kullanılır.

Pazopanib: Gelişmiş böbrek hücreli kanseri ve yumuşak doku sarkomunun tedavisinde kullanılır.

Aksitinib : İleri böbrek hücreli kanseri tedavisinde kullanılır.

mTOR İnhibitörleri: Hücre büyümesi ve bölünmesinde rol oynayan mTOR yolaklarını hedef alır. mTOR inhibitörleri kanser tedavisinde kullanılan ve hücre büyümesi ve hayatta kalma süreçlerini düzenleyen mTOR yolaklarını hedef alan ilaçlardır. Bu grup içerisinde yer alan bazı ilaçlar şunlardır:

Everolimus: Çeşitli kanser türleri, özellikle de böbrek, meme ve pankreas nöroendokrin tümörleri için kullanılır.

Temsirolimus: İleri böbrek kanserinin tedavisinde kullanılır.

PARP İnhibitörleri: DNA hasarını onaran enzimleri inhibe ederek kanser hücrelerinin ölümünü tetikler. PARP inhibitörleri kanser tedavisinde DNA onarımını hedef alan ve özellikle BRCA mutasyonu taşıyan kanserlerde kullanılan ilaçlardır. Bu ilaçlar kanser hücrelerinin DNA hasarını tamir etme yeteneğini bozarak, hücre ölümünü indüklerler. Örnekler:

Olaparib: BRCA mutasyonlu meme, yumurtalık, pankreas ve prostat kanserleri tedavisinde kullanılır.

Rucaparib: BRCA mutasyonlu ileri yumurtalık kanserinin tedavisinde kullanılır.

Niraparib : İleri yumurtalık kanserinin tedavisinde kullanılır.

Talazoparib: BRCA mutasyonlu lokal ileri veya metastatik meme kanseri tedavisinde kullanılır.

CDK inhibitörleri: Kanser tedavisinde kullanılan CDK (siklin bağımlı kinaz) inhibitörleri, hücre döngüsünü düzenleyerek kanser hücrelerinin büyümesini kanser hücrelerinin büyümesini durdurur veya yavaşlatır. Bu ilaçlara örnekler;

Palbosiklib: Özellikle hormon reseptörü pozitif, HER2 negatif ileri evre meme kanseri tedavisinde kullanılır.

Ribosiklib: İleri evre veya metastatik hormon reseptörü pozitif, HER2 negatif meme kanseri tedavisinde kullanılır.

Abemasiklib: İleri evre veya metastatik hormon reseptörü pozitif, HER2 negatif meme kanseri tedavisinde, endokrin terapiye dirençli vakalarda kullanılır.

Proteozom İnhibitörleri: Hücrelerde protein yıkımını engelleyerek kanser hücrelerinin ölümüne yol açar. Kanser tedavisinde kullanılan proteozom inhibitörleri, kanser hücrelerinin proteinleri yıkarak hayatta kalmasını engeller. Bu gruba dahil ilaçlar şunlardır:

Bortezomib : Çoklu miyelom ve Mantle hücreli lenfoma tedavisinde kullanılır.

Carfilzomib : İleri çoklu miyelom tedavisinde kullanılır.

İxazomib: Çoklu miyelom tedavisinde diğer ilaçlarla kombinasyon halinde kullanılır.

Hormon Tedavileri: Hormon duyarlı kanserlerde, hormonların kanser hücrelerine etkisini engeller veya azaltır. Kanser tedavisinde kullanılan hormonal tedaviler şunlardır:

Tamoksifen: Özellikle hormon reseptörü pozitif meme kanserlerinde kullanılır.

Aromataz İnhibitörleri (Anastrozol, Letrozol, Eksemestan): Postmenopozal kadınlarda hormon reseptörü pozitif meme kanserlerinde kullanılır.

Gonadotropin Salınım Hormonu (GnRH) Analogları (Leuprolide, Goserelin): Prostat ve meme kanserlerinde kullanılır.

Antiandrojenler (Bikalutamid, Flutamid, Enzalutamid): Prostat kanseri tedavisinde kullanılır.

Bu gruplar, kanserin biyolojisine spesifik müdahaleler sağlayarak, daha etkili ve kişiselleştirilmiş tedavi seçenekleri sunar.

Resim 3. Hedefe yönelik ilaçlara kemoterapi eklenerek antikor ilaç bileşikleri oluşturulabilir. Bu ilaçlar kanser tedavisinde giderek artan oranda kullanılmaktadır.

ANTİKOR İLAÇ KONJUGATLARI

Kanser tedavisinde kullanılan antikor ilaç konjugatları, antikorların kanser hücrelerine özgü antijenlere bağlanmasını ve bu hücrelere ilaç veya toksik maddelerin taşınmasını sağlayan ilaçlardır. Bu tedavi yöntemi antikorun hedef spesifitesini ve ilacın kanser hücrelerini öldürme gücünü birleştirir. Örnekler şunları içerir:

Ado-Trastuzumab Emtansine: HER2-pozitif meme kanseri tedavisinde kullanılır.

Brentuksimab Vedotin: Hodgkin lenfoma ve anaplastik büyük hücreli lenfoma tedavisinde kullanılır.

Gemtuzumab Ozogamicin: Akut miyeloid lösemi (AML) tedavisinde kullanılır.

Bu ilaçlar, hedeflenen kanser hücrelerine doğrudan etki ederken, normal hücrelere olan zararı minimuma indirmeyi hedefler. Her ilacın kendine özgü hedefleri, kullanım alanları ve yan etkileri bulunur.

YAN ETKİLER ?

Hedefe yönelik "akıllı ilaçların" yan etkileri, ilaca ve tedavi edilen kanser türüne bağlı olarak değişiklik gösterir. Genel yan etkiler şunları içerebilir:

Cilt Problemleri: Döküntü, kaşıntı ve kuruluk gibi cilt problemleri yaygındır.

Yorgunluk: Hasta sıklıkla genel bir yorgunluk hissi yaşayabilir.

Mide-Bağırsak Sorunları: Bulantı, kusma ve ishal gibi sindirim sistemi yan etkileri görülebilir.

Karaciğer Fonksiyon Değişiklikleri: Bazı ilaçlar karaciğer enzimlerinde artışa neden olabilir.

Kan Değerlerinde Değişiklikler: Anemi, lökopeni ve trombositopeni gibi kan hücre sayısında azalma meydana gelebilir.

Hipertansiyon: Tansiyon yükselmesi bazı ilaçlarda gözlenebilir.

Kardiyak Sorunlar: Kalp fonksiyonlarında değişiklikler ve kalp yetmezliği riski artırabilir.

Bu yan etkiler ilacın tipine ve kişinin bireysel sağlık durumuna göre değişir. Yan etkilerin yönetimi ve kontrolü için doktorunuzla iletişimde olmak önemlidir.

Kanser tedavisi tıbbın en karmaşık ve sürekli gelişen alanlarından biridir. Günümüzde, "akıllı ilaçlar" olarak adlandırılan hedefe yönelik terapiler, bu alanda büyük bir devrim yaratmıştır. Bu ilaçlar kanser hücrelerini özgül hedefler üzerinden tanıyarak, sağlıklı hücrelere minimum zarar verirken kanser hücrelerini etkili bir şekilde yok etmeyi amaçlar. Bu yaklaşım, geleneksel kemoterapiye kıyasla daha az yan etkiye sahip olup, hastaların yaşam kalitesini önemli ölçüde artırabilir. Gelecekte, akıllı ilaçların kullanımı daha da genişleyerek, kişiselleştirilmiş tedavi planlarının bir parçası haline gelebilir. Kanserin genetik ve moleküler yapısının daha iyi anlaşılması ile birlikte, bu ilaçlar spesifik kanser türlerine daha etkin ve özelleştirilmiş tedaviler sunma potansiyeline sahiptir. Böylece akıllı ilaçlar, kanser tedavisinde umut vaat eden ve sürekli gelişen bir alan olarak ön plana çıkmaktadır.